Τα Γ.Α.Κ. - Αρχεία Νομού Λακωνίας έχουν μακρά ιστορία, που άρχισε το 1937 με τις προσπάθειες της "Ενώσεως των εν Αττική Σπαρτιατών" για την ίδρυση "Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης". Εξαιρετικά σημαντική υπήρξε η συμβολή του Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης Διονυσίου (Δάφνου) το 1939, ο οποίος ανέλαβε την πραγματοποίηση της ιδρύσεώς του. Στο Ιστορικό Αρχείο Σπάρτης επρόκειτο να στεγασθούν σημαντικά έγγραφα, κειμήλια, βιβλία, τα οποία τόσο ο Μητροπολίτης Σπάρτης όσο και η Νομαρχία Λακωνίας προσπάθησαν να συγκεντρώσουν από όλη τη Λακωνία, απευθυνόμενοι εγγράφως σε μοναστήρια, σε γνωστά μέλη της λακωνικής κοινωνίας και σε κοινότητες του Νομού. Για τη στέγαση του Αρχείου η Ιερά Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα προσέφερε το κτίριο που τότε υπήρχε πλάι στην Ιερά Μητρόπολη.

Η θετική αντίδραση των Γενικών Αρχείων του Κράτους και του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας καθώς και η πρόθεση του Μητροπολίτη να ενισχύσει οικονομικά το Αρχείο κατέληξαν στο Βασιλικό Διάταγμα της 19.02.1940 σύμφωνα με το οποίο ιδρύθηκε στη Σπάρτη "Μόνιμο, Τοπικό, Ιστορικό Αρχείο".
Με το ΦΕΚ 134/1.7.1940 διορίστηκε εποπτική επιτροπή, της οποίας προέδρευε ο Μητροπολίτης Σπάρτης. Η τελετή των εγκαινίων έγινε στις 2 Μαΐου 1940.

Το πρώτο έτος λειτουργίας του Αρχείου συγκεντρώθηκαν έγγραφα, βιβλία, χειρόγραφοι κώδικες από τις Ιερές Μονές Αγίων Τεσσαράκοντα, Ζερμπίτσας, Αγίων Αναργύρων, Ζωοδόχου Πηγής Καστρίου, Φανερωμένης, Αγίου Γεωργίου Ρεκίτσας (11ου - 20ού αιώνα), ιστορικά έγγραφα από τις οικογένειες Γ.Δ.Ματάλα, ιατρού (1846-1865) και Αγησιλάου Σγουρίτσα, δικηγόρου (1761-1889) καθώς και αρχεία συμβολαιογράφων Οιτύλου και Νεάπολης Βοιών (1837-1849).

Στη συνέχεια, προφανώς λόγω των ιστορικών γεγονότων που ακολούθησαν, αυτές οι προσπάθειες σταμάτησαν. Το επόμενο διάστημα το Ιστορικό Αρχείο υπολειτούργησε και από το 1958 περιήλθε στο Υπουργείο Προεδρίας Κυβερνήσεως μέχρι το 1971 όταν εντάχθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών (Δ/νση Γραμμάτων, τμήμα Αρχείων). Εν τω μεταξύ και συγκεκριμένα το 1967 γκρεμίσθηκε το κτίριο του Αρχείου και τα προβλήματα πολλαπλασιάσθηκαν.

Το 1982 το ΥΠ.Π.Ε. διατήρησε την εποπτική επιτροπή και το 1983 ο Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης Ευστάθιος ανακίνησε το θέμα της αξιοποίησης του Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης και προσέφερε βοήθεια και στέγη για την ενεργοποίηση του Αρχείου, το οποίο λειτούργησε με εποπτική επιτροπή της οποίας πρόεδρος ήταν ο Μητροπολίτης.

Η ανασυγκρότηση του Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης έγινε το 1985, όταν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και επομένως και το Ιστορικό Αρχείο επανήλθαν στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ως ενιαία αυτοτελής δημόσια υπηρεσία υπαγόμενη στον Υπουργό Παιδείας.

Ο εντοπισμός, η συγκέντρωση, η ταξινόμηση των παλαιοτέρων ανενεργών Αρχείων των Υπηρεσιών του νομού καθώς και ιδιωτικών Αρχείων, όπως και η εισαγωγή εκκαθαρισμένου νεότερου αρχειακού υλικού, πλούτισαν το περιεχόμενο του Αρχείου. Τα συγκεντρωμένα, μέχρι το 1991, Αρχεία αποτέλεσαν τη βάση των "Γενικών Αρχείων του Κράτους - Αρχείων Ν. Λακωνίας", όπως μετονομάστηκε το Αρχείο με το νόμο 1946/91, τα οποία εποπτεύονται επιστημονικά από την κεντρική υπηρεσία των Γ.Α.Κ, ενώ καταργήθηκαν οι εποπτικές επιτροπές.

Το αυξανόμενο μέχρι σήμερα αρχειακό υλικό οδήγησε στη μίσθωση τεσσάρων διαφορετικών χώρων, συνολικού εμβαδού 1000 τ.μ., για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα στέγασής του.

To 2006 παραχωρήθηκε στα ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Λακωνίας το δημόσιο κτίριο ΒΚ 717 (Παλαιό Πρωτοδικείο). To  Σεπτέμβριο του 2011 εγκρίθηκε η οριστική μελέτη αποκατάστασης του κτιρίου, το οποίο θα στεγάσει τα γραφεία, το αναγνωστήριο, την αίθουσα εκδηλώσεων, το συντηρητήριο και τα αρχειοστάσια της υπηρεσίας μας.

Τα ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Λακωνίας δραστηριοποιούνται τόσο στο νομό Λακωνίας όσο και σε συνεργασία με Αρχεία και φορείς σε άλλους νομούς και προβάλλουν τις αρχειακές συλλογές, την τοπική ιστορία και την πολιτιστική δράση της υπηρεσίας οργανώνοντας εκδηλώσεις όπως :

• Εκθέσεις αρχειακού υλικού
• Ομιλίες σχετικά με τη συμβολή των αρχείων στην ιστορία
• Δημοσιεύσεις σχετικά με αρχεία και ιστορικά θέματα

Στις ανωτέρω εκδηλώσεις δραστηριοποιούνται όλοι οι υπάλληλοι της υπηρεσίας: μόνιμοι, αποσπασμένοι, ασκούμενοι, καταρτιζόμενοι, αλλά και εθελοντές.
Σήμερα στην υπηρεσία υπηρετούν οι:
Καλλιόπη (Πέπη) Γαβαλά, Δρ., Ιστορικός-Αρχειονόμος ΠΕ
Μιχάλης Σόβολος, Αρχειονόμος, ΠΕ
Ηλέκτρα Πρώιμου, Ταξινόμος ΤΕ
Μαρία Στελλάκου, αποσπασμένη εκπαιδευτικός.