Τα Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Λακωνίας έχουν μακρά Ιστορία, που άρχισε το 1937 με τις προσπάθειες της «Ενώσεως των εν Αττική Σπαρτιατών» για την ίδρυση «Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης». Εξαιρετικά σημαντική υπήρξε η συμβολή του Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης Διονυσίου (Δάφνου) το 1939, ο οποίος ανέλαβε την πραγματοποίηση της ιδρύσεώς του. Στο Ιστορικό Αρχείο Σπάρτης επρόκειτο να στεγασθούν σημαντικά έγγραφα, κειμήλια, βιβλία, τα οποία τόσο ο Μητροπολίτης Σπάρτης όσο και η Νομαρχία Λακωνίας προσπάθησαν να συγκεντρώσουν από όλη τη Λακωνία, απευθυνόμενοι εγγράφως σε μοναστήρια, σε γνωστά μέλη της λακωνικής κοινωνίας και σε κοινότητες του Νομού. Για τη στέγαση του Αρχείου η Ιερά Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα προσέφερε το κτίριο που τότε υπήρχε πλάι στην Ιερά Μητρόπολη.

Η θετική αντίδραση των Γενικών Αρχείων του Κράτους και του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας καθώς και η πρόθεση του Μητροπολίτη να ενισχύσει οικονομικά το Αρχείο κατέληξαν στο Βασιλικό Διάταγμα της 19.02.1940 σύμφωνα με το οποίο ιδρύθηκε στη Σπάρτη «Μόνιμο, Τοπικό, Ιστορικό Αρχείο».
Με το ΦΕΚ 134/1.7.1940 διορίστηκε εποπτική επιτροπή, της οποίας προέδρευε ο Μητροπολίτης Σπάρτης. Η τελετή των εγκαινίων έγινε στις 2 Μαΐου 1940.

Το πρώτο έτος λειτουργίας του Αρχείου συγκεντρώθηκαν έγγραφα, βιβλία, χειρόγραφοι κώδικες από τις Ιερές Μονές Αγίων Τεσσαράκοντα, Ζερμπίτσας, Αγίων Αναργύρων, Ζωοδόχου Πηγής Καστρίου, Φανερωμένης, Αγίου Γεωργίου Ρεκίτσας (11ου – 20ού αιώνα), ιστορικά έγγραφα από τις οικογένειες Γ.Δ.Ματάλα, ιατρού (1846-1865) και Αγησιλάου Σγουρίτσα, δικηγόρου (1761-1889) καθώς και αρχεία συμβολαιογράφων Οιτύλου και Νεάπολης Βοιών (1837-1849).

Στη συνέχεια, προφανώς λόγω των ιστορικών γεγονότων που ακολούθησαν, αυτές οι προσπάθειες σταμάτησαν. Στη συνέχεια το Ιστορικό Αρχείο υπολειτούργησε και από το 1958 περιήλθε στο Υπουργείο Προεδρίας Κυβερνήσεως μέχρι το 1971 όταν εντάχθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών (Δ/νση Γραμμάτων, τμήμα Αρχείων). Εν τω μεταξύ και συγκεκριμένα το 1967 γκρεμίσθηκε το κτήριο του Αρχείου και τα προβλήματα πολλαπλασιάσθηκαν.

Το 1982 το ΥΠ.Π.Ε. διατήρησε την εποπτική επιτροπή και το 1983 ο Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης Ευστάθιος ανακίνησε το θέμα της αξιοποίησης του Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης και προσέφερε βοήθεια και στέγη για την ενεργοποίηση του Αρχείου, το οποίο λειτούργησε με εποπτική επιτροπή της οποίας πρόεδρος ήταν ο Μητροπολίτης.

Η ανασυγκρότηση του Ιστορικού Αρχείου Σπάρτης έγινε το 1985, όταν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και επομένως και το Ιστορικό Αρχείο επανήλθαν στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ως ενιαία αυτοτελής δημόσια υπηρεσία υπαγόμενη στον Υπουργό Παιδείας.

Ο εντοπισμός, η συγκέντρωση, η ταξινόμηση των παλαιοτέρων ανενεργών Αρχείων των Υπηρεσιών του νομού καθώς και ιδιωτικών Αρχείων, όπως και η εισαγωγή εκκαθαρισμένου νεότερου αρχειακού υλικού, πλούτισαν το περιεχόμενο του Αρχείου. Τα συγκεντρωμένα, μέχρι το 1991, Αρχεία αποτέλεσαν τη βάση των «Γενικών Αρχείων του Κράτους – Αρχείων Ν. Λακωνίας», όπως μετονομάστηκε το Αρχείο με το νόμο 1946/91, τα οποία εποπτεύονται πάντα από την κεντρική υπηρεσία των Γ.Α.Κ, ενώ καταργήθηκαν οι εποπτικές επιτροπές.

Το πλήθος του αρχειακού υλικού οδήγησε στη μίσθωση τεσσάρων διαφορετικών χώρων μέχρι σήμερα για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα στέγασής τους